مروري برمشخصه هاي فرهنگ پايداري

مسعود گنج بخش

چكيده
اگرانقلاب اسلامي را مهمترين پديده درجهان معاصر بدانيم جنگ تحميلي عراق عليه ايران اتفاق مهم اين پديدۀ تاريخي كه برتمام شئون زندگي تاثيرگذاشت.
يكي ازبارزترين مصاديق ارزشي كه درطول هشت سال دفاع مقدس نصيب ما گرديد، فرهنگي پايداري ومقاومت بود. فرهنگي برخاسته ازعمق ايمان رزمندگان وباورعامه مردم به لطف عنايت خداوند وچنانچه تنها همين ارزش راحفظ نماييم وبه آيندگان برسانيم؛ يقيناً انقلاب را بيمه كرده ايم.
امروزه جامعه پيش ازهرزماني نياز به فرهنگ وديگرمصاديق ارزشي دوران دفاع مقدس را به صورت بستري دائم براي استمرار حق طلبانه به كارگيريم.
اين مقاله درپي آن است كه به اين سوال پاسخ دهد: مشخصات ومولفه هاي فرهنگ پايداري كدامند؟

مقدّمه
به شهادت تاريخ، مهمترين تحولات سياسي، اجتماعي، اقتصادي وفرهنگي درقرن بيستم به وقوع پيوسته است. جهان دراين قرن، شاهد وقوع جنگهاي متعددي بود كه خسارات فراوان جاني ومالي براي بشريت به بارآورد.پيروزي انقلاب اسلامي درايران با سقوط نظام ستمشاهي وبرقراري نظام جديد سياسي با ماهيتي ديني وانقلابي تمامي معادلات ومناسبات منطقه راكه پس ازيك دهه شكل گرفته بود دستخوش تغيير نمود وانرژي جديد راايجاد كرد. دگرگوني درموازنۀ نظامي وپيدايش خلا قدرت درمنطقه وپيامدهاي آن واتخاذ راهبردهاي جديد درقدرتهاي بزرگ جهاني ومنطقه اي، بويژه عراق، زمينه هاي تنش ومناقشاتي را فراهم ساخت كه نه تنها به تجاوز عراق به ايران وبعدها به كويت انجاميد، بلكه همچنان منطقه راازيك نظام امنيتي منسجم بي بهره ساخت.
دفاع مقدس، ابعاد وحقايق گوناگون دارد. هم بعد نظامي دارد هم بعد اطلاع رساني وتبليغ، هم بعد هشداربه دشمن وهم بعد روحي ورواني وتقويت اعتماد به نفس ملي ونسلهاي نوين، لذا بايد با مطالعه وكارپژوهشي، به ابعاد وزواياي مختلف آن دست يافت.
دراين مقاله برآنيم كه گوشه اي ازابعاد وحقايق دفاع مقدس رامورد بررسي وكنكاش قراردهيم ودرحد توان خود، بخشي از زواياي آن را روشن سازيم.


موقعيت نابرابر
يكي از خصوصيات دفاع مقدس اين بود كه ما نسبت به دشمن درموقعيتي كاملاً نابرابرقرارداشتيم زيرا با پيروزي انقلاب، فرماندهان ارشد، كارشناسان ومتخصصان نظامي به دليل وابستگي به رژيم شاهنشاهي ازكشورخارج شدند. ازسويي كليۀ امرا بازنشسته وتمام مستشاران آمريكايي اخراج شده بودند.
همچنين عواملي چون بحرانهاي منطقه اي دراستانهاي كردستان، خوزستان، سيستان وبلوچستان ومنطقۀ تركمن صحرا، به علاوه حضورروزافزون گروهكهاي وسازمانهاي مسلح(چون منافقين) تحركات وتهديدات آمريكا ... روند بازسازي ارتش راكند ومسئولان نظام رانگران كرده بود. بدين ترتيب جمهوري اسلامي نوپا كه مي بايست به ساماندهي اموروبازسازي كشوربپردازد وهيچ گونه آمادگي لازم براي درگيرشدن درجنگي كلاسيك وگستره را نداشت؛ مورد تجاوز نظامي وهمه جانبۀ ارتش عراق قرارگرفت.
درمقابل، عراق هيچ يك ازمشكلات وتنگناهاي مارا نداشت وازنظراقتصادي دروضعيت خوبي به سرمي برد ازطرف تمامي ابرقدرتها ومخالفان نظام اسلام مورد حمايت همه جانبه قرارگرفت كه دراين فرصت، مجال پرداختن وارزيابي آماروارقام توان اقتصادي ونظامي طرفين وجود ندارد.

دفاعي مظلومانه ومقدس
ملت ايران كه سالها درازي درخفقان به سرمي برد به رهبري امام خميني(ره) براي نجات بشريت ازظلم وجهل قيام كرده بود، اما جهانيان به جز ملتهاي ستمديده، دست به دست هم دادند تا اين نظام راازريشه بخشكانند وچون هيچ ياروياوري نداشت وتنها مقاومت نمود، لذا مظلوم بود ومظلومانه ازحق خود دفاع كرد(1). دفاع ما مقدس بود، چون درراه اهداف مقدسي شكل گرفت. اهدافي چون:
1- حفظ نظام اسلامي وارزشهاي آن
2- دفاع ازخاك ميهن، جان ومال ونواميس مردم
3- همراه با رعايت اصول واخلاق بود.
4- توسط انسانهاي پاك وصالح اداره شد.
5- دربرابرتهاجمي ناجوانمردانه ومهاجميني ناپاك با اهدافي ناپاكترقرارداشت.

امام خميني فرماندۀ جنگ
يكي ازعوامل مهم وتاثيرگذاردردفاع مقدس، رهبري وفرماندهي امام خميني(ره) بود. دردفاع مقدس براي اولين باررهبري فقيه درجايگاه بسيارحساس فرماندهي كل نيروهاي مسلح قرارگرفت ونيروي طاقت فرسا راهدايت نمود. امام راحل ازصفات بارزي چون شجاعت، تدبير، آرامش ورواني، صبرواستقامت، دشمن شناسي و... كه ازسيرۀ معصومين(ع) آموخته بود برخورداربود، لذا مجموعۀ اين ويژگيها ازوي رهبري بي دليل ساخته بود كه سيرۀ نظري وعملي اش دردفاع مقدس تاثيري عميق وانكارناپذير برجاي نهاد.
اگرچه بحث درمورد فرماندهي امام (ره) درجنگ فرصت كاملاً مجزايي را مي طلبد ومجموعه فرمايشات ايشان درخصوص جنگ، كتابي 700صفحه اي را به خود اختصاص داده است(2). اما بعنوان نمونه، به چند مورد ازانديشه هاي ايشان دراين خصوص اشاره مي شود.

علت جنگ وماهيّت دفاع
"اين كه مي بينيد عراق به ايران حمله مي كند علتش گرفتن چهارچوب وجب خاك نيست بلكه ترس آنها ازحكومت اسلامي است".(3)
"اين جنگ اقدامي پيروزازدرستي سياست صلحي است كه ازسوي مصر واسرائيل دنبال شده است."(4)
"مابرحقيم،ملت ايران برحق است، ما دربرابرظلم ايستاده ايم".
"جنگ ما دفاع است، هجوم نيست"
درمورد صلح: ما الان هم صلح را مي خواهيم به شرط اينكه آدم متجاوز سرجايش بنشيند."
درمورد روحيات رزمندگان:" من واقعاً گاهي وقتها كه مي بينيم بعضي ازاين جوانها اين طول هستند من خجالت مي كشم كه اينها چه مي گويند، اينها چه حالي دارند وماچه حالي داريم".

درخصوص برخورد با اسرا
"وقي اسراي مجروح را مي گيرند با اسراي سالم را مي گيرند؛ توجه نكنيد كه اينها اسيرشماهستند اينها امروز تحت سلطه شما هستند وبايد رفتارتان رفتاراسلامي وانساني باشد".

استقامت وايستادگي
"با تمام قدرت بيست سال هم اين جنگ طول بكشند؛ ما ايستاده ايم."

جبران تاريخي
براساس شواهد تاريخي وبه گفتۀ كارشناسان، اززمان نادرشاه تاكنون بيست وپنج مورد جنك درايران اتفاق افتاده ودراين قريب به300 سال همواره شكست خورده وتحقير شده ايم. همچنين مورخان طي دوقرن اخيردرمورد وقوع حماسه مهمي حسرت مي خوردند، لذا دفاع مقدس نشان داد كه چگونه ملتي با دست خالي دربرابرقدرتهاي جهان ايستادگي مي كند وحماسه مي آفريند.
واكنش نشان دهد، زمينه هاي پايداري ومقاومت رقم مي خورد. البته عمق وگسترۀ رويداد هم فرق مي كند گاهي يك نفرمورد ظلم وستم واقع مي شود (مثل قضيه حلاج درتاريخ عرفان) وگاه بخشي يا كل جامعه رادربرمي گيرد. ادب پايداري دركشورهمزمان با انقلاب مشروطيت وجنگ جهاني اول متاثرازگرايش هاي ملي وميهني بود، پس ازجنگ جهاني دوم نيزسلطۀ تفكراومانيستي ادب پايداري رامشحون ازمفاهيم غيرديني كرد. همزمان با تجديد حيات اسلام دركشورهاي بحران زدۀ آسيايي وآشنايي انديشمندان شرق با دركي نوين ازمفاهيم ديني ودرپرتوقيامهاي مذهبي، ادب پايداري به شكلي تازه وتجديد حيات يافته با درون مايۀ ديني ظهورمي كند، كه ادبيات پايداري به شكلي تازه وتجديد حيات يافته با درون مايۀ ديني ظهورمي كند، كه ادبيات انقلاب اسلامي وانتفاضۀ فلسطين دو نمونۀ برجستۀ آن به شمارمي روند.
درونمايۀ ادب پايداري دركشورشيعي وعلوي ايران، متاثرازتاريخ وقايع مذهبي بويژه عاشوراي حسيني است.
معمولاً دسته جات سينه زني وعزاداري ونمادهاي آن را جزوهنرپايداري به شمارمي آورند. دفاع مقدس وآموزه هاي فراوان حماسي خصوصاً اخلاق وسيرۀ رزمندگان اسلام تاثيري مستقيم درحوزۀ هنروادبيات بومي كشورداشته است وبه جرات مي توان گفت كه ادبيات حماسي-عرفاني دراين دوره، تولدي دوباره يافت وحتي فضاي ذهني هنرمندان، شعرا، ادبا، فيلنامه نويسان و... را تحت تاثيروتصرف خود درآورد. اگرچه، هنركلاسيك درهماهنگي خود با ادبيات دفاع مقدس كند حركت مي كرده ومي كند؛ اما هنرمنداني كه ازمعيارهاي كلاسيك به خلق سوژه هاي ادبي وهنري دست زده اند؛ به خوبي درخشيده اند وآثارخوبي ارائه داده اند، كه جاي بحث آن نيست.
دفاع مقدس ازمايه ومحتوايي عظيم براي خلق آثارماندگاردرصحنه ادب وهنروبراي مدتي طولاني برخورداراست. همان طوركه بسياري ازآثارادبي مشهوردرجهان مثل جنگ وصلح تولستوي، سالها وبعضاً دهها سال پس ازپايان جنگ به وجود آمده اند.
ادب وهنردفاع مقدس، ديني وملي محسوب مي شود. امام راحل دراين خصوص مي فرمايند:
"اين جانب به نويسندگان وگويندگان تحليل گران وهنرمندان ونقاشان وهمه وهمه پيشنهاد مي كنم تا هميشه وبه خصوص درهفتۀ دفاع مقدس، آنچه درتوان دارند، درطبق اخلاص گذاشته وتقديم اين سلحشوران عظمت آفرين وملت ايران واسلام بزرگ نمايند.
براي آن كه به گوشه اي از وظيفه اسلامي، ملي وميهني هرچند كوچك خود عمل نمايند."
آقاي صابرامامي ويژگيهاي هنردفاع مقدس را به نحو زيربيان مي نمايد:
1- نمايش رازمقدس درصورتي منسجم.
2- نمايش آن عظمت پرشكوه پنهان.
3- نمايش وحدت هماهنگي خدا، انسان وطبيعت.
4- نمايش تجليهاي نو تازه.
5- نمايش ابعاد جاوداني انسان.
6- بسيجي، بعنوان قهرمان وانسان كامل هنر دفاع مقدس.
7- دارا بودن روح هنرمذهبي.
8- نمايش مظلوميت انسان.
9- نمايش تغييركيفي روح.
10- داشتن في طباتي تشنه حقيقت.
11- دعوت به فطرت.
12- آزاد كردن انسان ازبندگي غيرخدا.
13- اعتراض بودن.
14- بشيرونذيربودن.
15- هنرمقاومت بودن.
16- داشتن زبان مردمي.
17- صريح وموعظه گرنبودن.

درپايان جهت ادبي شدن فضاي بحث چند قطعه شعرنگاشته مي شود.
در دايرۀ بلا بايد گفت لبيك به نعرۀ جلي بايد گفت
اي صف شكنان مكتب ثارالله جنگ شرف است يا علي بايد گفت

عالم همه خاك كربلا بايدمان پيوسته به لب،خدا خدا بايدمان
تاپاك شود زمين زابناي يزيد همواره حسين مقتدا بايدمان

..................
بسيجي ديـــدۀ بيـــدارعـــشق است بسيجي پيرميدان دار عشق است
اگرچه كوچك وكم سن وسال است وليكن درعمل سردارعشق است

...................

خونين شهر
"ديگرگلي نمانده است "دشمن سلاح دارد
جزخاربوته هاي آتش دست ودهان وهيكل وزيوردارد
كه افراشته اند اما يقين وعشق ندارند
درسرتاسر شهر همچون اسيريان رفاه
وجوانه هاي زخم هم زندگاني وهم مرگش
كه شكفته اند بيهوده است".
براندامهاي مرگ" (طاهره صفار زاده)
(تيمور ترنج)

نتيجه گيري
همان گونه كه قبلاً بيان شد، دفاع مقدس ابعاد گوناگوني دارد وبايد اززواياي مختلف ونگرشهاي متفاوت به آن نگريست، همچنين پايداري ملت قهرمان ايران، دستاوردهاي فراواني براي نظام اسلامي وتاريخ وآيندۀ ايران به جا گذاشته است كه بايد به طورمجزاوبا ديدي علمي ودقيق مورد بحث قرارگيرد.
به برخي ازآنها اشاره مي شود:

- ازخصوصيات دفاع مقدس اين بود كه تمام بخش هاي جامعه بويژه فرهنگ جامعه را تحت تاثيرقرارداد.
- ازمهمترين پديده هاي اجتماعي قرن معاصربود.
- بلافاصله پس ازپيروزي انقلاب ودرسخت ترين شرايط به ما تحميل شد.
- دفاع ما بومي ومظلومانه بود بدون حمايت ودخالت بيگانه.
- تمامي مستكبران وزورگويان عالم، ازمتجاوزحمايت مالي، سياسي ورواني كرده ونظام هاي ديگررا نيز عليه ما بسيج كردند.
- براي اولين باردرتاريخ اسلام وتاريخ معاصر،فردي مجتهد ورهبري روحاني فرماندهي جنگي عظيم را به عهده گرفته وبا آموزه هاي دين رزمندگان را تشجيع وجنگ را اداره كرد.
- استقامت وپايداري رزمندگان بويژه آزادگان،دشمن رابه تعجب واداشت.
- دفاع مقدس، نقطۀ عطف مهم تاريخي درجبران كاستيهاي تاريخي پيشينيان دردفاع ازمرزوبوم ايران بود وخاك ميهني اسلامي را دست نخورده باقي گذاشت.
- امام خميني(ره) با دورانديشي وتدبيرخود، نيروي جديدي رابا تفكرناب اسلامي به نام بسيج وارد ميدان جنگ نمود وباخلق حماسه هاي بي شمار، سرنوشت جنگ وانقلاب را رقم زد.
- آنچه نيروبخش رزمندگان درميدان نبرد بود؛ رهنمودهاي امام، عبادت وذكرو راز ونيازشبانه، خلوص نيت، قرائت قرآن وتوسل به ائمه اطهاروصبرواستقامت بود.
- دردفاع مقدس، تمام اقشارگروههاي جامعه، حتي اديان مختلف حضورجدي وداوطلبانه داشته وآحاد جامعه، گردانندگان اصلي جنگ بودند.
- ملت ايران پشت جبهه رانيزبه سنگري براي حمايت وپشتيباني مالي، اقتصادي، روحي ورواني وفرهنگي ازرزمندگان تبديل كرده بودند.
- درجنگ ما،با تاسي ازقيام سالارشهيدان امام حسين(ع) وياران با وفايش حماسه وعرفان به هم آميخته وشيران روزميدان به عابدان وزاهدان شب مبدل مي شدند.
- دفاع مقدس، ميدان تجلي هويت يابي واقعي وتقويت روح وحدت همبستگي، ايثار وفداكاري، جانبازي، صبروپايداري، اطاعت ازولايت ورهبري، خلاقيت وابتكاروالگو شدن براي ملتهاي ديگربود.
- دفاع مقدس، موجب تقويت روح خودباوري، اعتماد به نفس وتوانايي ادارۀ كشوردراوج سختي وبحران، بويژه براي ملتهاي ستمديده عالم بود وجنبش هاي اسلامي را درلبنان، فلسطين، افغانستان وديگرنقاط عالم درمبارزه عليه ستمگران تقويت كرد.
- دفاع مقدس باعث شكسته شدن ابهت ابرقدرتهاي عالم گرديد.
- دفاع مقدس، موجب تقويت نيروهاي نظامي ورشد وبالندگي سپاه پاسداران شد.
- دفاع مقدس باعث تحول وخودكفايي درصنايع دفاعي شد.
- موجب تثبيت واستحكام جمهوري اسلامي ايران گرديد.
- دردفاع مقدس، ادبيات وهنرپايداري با درونمايه هاي ديني، ملي وحماسي پديدارگشت، ادبا وهنرمندان را به ميدان خلاقيت كشاند و به غناي فرهنگي ملت ايران افزود.

اميدوارم توانسته باشم گوشه اي ازحقايق دفاع مقدس وپايداري ملت ايران را به تصويربكشم.

"وآخردعوانا ان الحمدلله رب العالمين"
منابع ومآخذ
1- امامي صابر. عوامل معنوي وفرهنگي دفاع مقدس (هنروادبيات) ، مركزتحقيقات اسلامي،1380.
2- فرهنگ ايثار، خبرنامۀ شوراي هماهنگي ونظارت برامرترويج فرهنگ ايثاروشهادت شمارۀ28و27،1384.
3- فهيمي، سيدمهدي. فرهنگ نامۀ جبهه، سازمان چاپ وانتشارات وزرات فرهنگ وارشاد اسلامي،1381.
4- كاكايي، عبدالجبار. بررسي تطبيقي موضوعات پايداري، پاليزان، 1380.
5- مرندي، مهدي وسليماني، داوود. دفاع مقدس درانديشۀ امام خميني، دفتر25، موسسه تنظيم ونشرآثارامام خميني،1383.




منبع : كتاب نامه پايداري – مجموعه مقالات اولين كنگره ادبيات پايداري – كرمان - 1384