فقط از ۶۰ درصد خانواده شهیدان گمنام نمونه ژنتیکی موجود است
دکتر محمود تولایی، رئیس «مرکز تحقیقات ژنتیک نور» پس از سرعت گرفتن تشخیص هویت شهیدان گمنام جنگ تحمیلی، به خبرنگار نوید شاهد درباره روند تشخیص هویت شهیدان گمنام، توضیح داد: بیشتر شهیدانی که پس از حدود ۳۰ تا ۴۰ سال در تفحص‌ها به دست می‌آیند، در وضعیت بسیار متفاوتی هستند و معمولا شواهد تشخیص ظاهری در وجود آن‌ها مثل بافت‌های عضلانی آن‌ها از بین رفته و فقط بافت‌های استخوانی از آن‌ها باقی مانده که فاقد ویژگی‌های ظاهری برای تشخیص هویت است.
روند تشخیص هویت شهیدان گمنام
وی ادامه داد: با توجه به این‌که بیشتر شهدا در مناطق جنوبی کشور تفحص می‌شوند و این مناطق دچار عوارض زمینی و آب‌گرفتگی می‌شوند؛ ممکن است پیکر شهیدانی که در شیار‌ها و کانال‌ها بوده‌اند دچار جابه‌جایی‌هایی شده باشند و اجزای پیکر یک شهید به صورت یک‌جا به دست نیاید. حتی گاهی ممکن است بخشی از پیکر طی یک عملیات و بخش دیگری از آن طی عملیات تفحص دیگری به دست بیاید. بنابراین، نیازمند بهره‌گیری از روش‌های دقیق و مطمئنی هستیم که بتوانیم با شناسایی بقایای استخوانی به شناسایی پیکر شهیدان بپردازیم.
رئیس «مرکز تحقیقات ژنتیک نور» با بیان این‌که روند تشخیص هویت شهیدان گمنام از دهه 1380 آغاز شد، گفت: در چند سال ابتدایی آغاز به کار در این خصوص، در پی تحقیق و توسعه بودیم و در پی روش‌هایی برای استخراج «دی. ان. ای» از بافت‌های سخت پیکر شهیدان بودیم. نهایتا اصل بر این شد که از بقایای تمام شهیدانی که لوازمی برای تشخیص هویت به همراه ندارند، نمونه‌برداری صورت می‌گیرد.
به گفته دکتر تولایی پس از بررسی‌های پیکرشناسی که توسط متخصصان «انسان باستان‌شناسی» و «انسان‌شناسی» انجام می‌شود، تشخیص هویت بر اساس شواهد آناتومیک، قد و سن که از روی بقایا تشخیص داده می‌شود؛ تفکیک نسبی صورت می‌گیرد و در هر موردی که متخصصان تردید کنند، به عنوان کد‌های فرعی همان نمونه مشخص می‌شوند. سپس نمونه‌ها را به آزمایشگاه انتقال می‌دهند و در آزمایشگاه بر اساس قاعده توارثِ بقایایی که در اختیار دارند، پروفایل ژنتیکی تهیه می‌شود و آن‌ها را در یک بانکِ داده بزرگی که به آن «بانکِ داده مجهول» می‌گوییم، ثبت می‌کنند.
وی با اشاره به این‌که از بسیاری از خانواده‌‌های شهیدان که چشم‌انتظار رسیدن پیکر فرزندان شهیدشان هستند، نمونه‌گیری صورت می‌گیرد و در پروفایل ژنتیکی معلوم ذخیره می‌شود، افزود: در مرحله بعد به طور مستمر در یک سامانه جامع نرم‌افزاری به انطباق داده‌ها می‌پردازیم و سپس پرونده‌های در دسترس از لحاظ «بررسی منطقه‌ای که شهادت آن شهید گمنام اعلام شده با محلی که پیکر یافت شده»، «سن شهید که آناتومیست‌ها تشخیص داده‌اند و بررسی آن با اظهارنامه‌ای که از سوی خانواده ارایه شده است» و سایر موارد و مشخصات جانبی تطبیق داده می‌شود و نهایتا یک شهید گمنام شناسایی می‌شود.
وجود ۹۰۰ فایل ژنتیکی که مرجع ندارند
دکتر تولایی اظهار کرد: یکی از ابعاد بسیار مهمِ این بانکِ داده این است که ما به همه نمونه‌های ژنتیکی جامعه هدف دسترسی داشته باشیم. ما هم‌اکنون ۹۰۰ پروفایل ژنتیکی مطلوب داریم که در بانک داده‌ها خانواده منتسب را ندارند زیرا هیچ نمونه ژنتیکی از سوی خانواده این نمونه‌ها ارایه نشده است. بر اساس بررسی‌های آماری، ما هم‌اکنون فقط از حدود ۶۰ درصد خانواده شهدای گمنام نمونه داریم و البته این آمار میان کمیته جستجوی مفقودین و بنیاد شهید و امور ایثارگران متفاوت است.
وی یادآور شد: ممکن است برخی شهدای گمنام، خانواده در قید حیات نداشت باشند اما بعید است آمار این نوع از شهیدان گمنام 40 درصد باشد. مطمئنا بخش زیادی از این شهدا، افرادی هستند که اطلاعات لازم آن ها در اختیار ما قرار نگرفته است تا بتوانیم کار تشخیص هویت آن‌ها را به سامان برسانیم.
رئیس «مرکز تحقیقات ژنتیک نور» بر اهمیت تعامل میان نهاد‌های متولی در این زمینه تاکید کرد و گفت: انتظار می‌رود بنیاد شهید و امور ایثارگران که وظیفه پایش اطلاعات خانواده شهدا و ایثارگران را بر عهده دارد، همکاری تنگاتنگی را بر اساس اطلاعات و آماری که ما در اختیار داریم و اطلاعات و اسنادی که در اختیار بنیاد شهید است شکل دهد. این اطلاعات باید بررسی شوند و خانواده‌هایی که در دسترس نیستند، مورد نمونه‌برداری قرار گیرند.
وی با بیان این که بسیاری از خانواده شهدای گمنام تقاضا دارند که مورد نمونه‌برداری قرار گیرند، افزود: ما در «مرکز تحقیقات ژنتیک نور» آمادگی کامل داریم که با یک هم‌افزایی و همکاری متقابل بتوانیم به این روند کمک کنیم و بعد از 40 سال، لبخند پایان‌بخش چشم‌انتظاریِ مادران و پدرانی را که سالیان بسیار طولانی یعقوب‌وار در اندوه چشم‌انتظاری پیکری از فرزند مفقودشان هستند، شاهد باشیم؛ چراکه می‌دانیم این انتظار بسیار جانکاه است.
دکتر تولایی درباره دلیل سرعت روند تشخیص هویت شهدا در ماه‌های اخیر توضیح داد: همان‌گونه که شهدا خودشان مظلوم بودند، کار برای شهیدان نیز با مظلومیت همراه است. ما در این سال‌ها محدودیت‌های زیادی را در زمینه‌های تامین منابع و محدودیت‌های فضای فیزیکی داشتیم و به همین دلیل با استقرار در ساختمان جدید «مرکز تحقیقات ژنتیک نور»، موفق شدیم تیم‌های فعال در حوزه آزمایشگاهی را چند‌برابر کنیم. وقتی که تجهیزات مناسب و نیروی انسانی کافی و فضای مناسب برای تیم فراهم شود، بدیهی است که کار به سرعت جلو می‌رود.
وی با ابراز امیدواری از این‌که همکاری چندبخشی میان نهاد‌های متولی صورت بگیرد تا مجبور به تدفین شهدا به صورت گمنام نباشیم، افزود: انتظار داریم سازمان‌های مسئول هم در این زمینه با ما همراه شوند اما در حال حاضر بر اساس فرایند‌ها و پروسه‌های آزمایشگاهی و با سرعتی که در این ماه‌های اخیر رخ داده است، امیدوار هستیم بتوانیم با همین سرعت فعلی هویت شهیدان گمنام را شناسایی و اعلام کنیم.
اهمیت تشخیص هویت شهیدان در جهان
رئیس «مرکز تحقیقات ژنتیک نور» در خصوص نحوه مواجهه احتمالی با اجساد ناشناسی از کشور عراق در میان پیکر پاک شهیدان ایرانی، توضیح داد: معمولا در میان پیکرهایی که تفحص می‌شوند، بر اساس ملزومات، البسه و وسایلی که همراه یک رزمنده است؛ تا حدودی می‌توان به ملیت پیکر یافت شده پی برد و اگر پیکری از نیروهای رژیم بعث عراق را بیابیم - که مواردی هم بوده است - گزارشات آزمایشگاهی را به همراه بقایای پیکر با کشور عراق تبادل می‌کنیم.
وی همچنین در خصوص اهمیت انجام چنین پروژه‌ای در سطح دنیا توضیح داد: درواقع بقایای باقی‌مانده از نبرد‌ها و جنگ‌هایی که طی سالیان در دنیا انجام شده همیشه یک دغدغه بوده است و همواره رشد این دانش به دلیل احساس نیاز کشور‌های مختلف برای شناسایی پیکر افراد در طول جنگ‌ها رخ داده است. تبارشناسی ژنتیکی نیز امروزه با بررسی نمونه‌های هزاره‌های گذشته به عنوان یک دغدغه برای باستانشناسان و دیرینه‌شناسان به عنوان موضوع تمدنی و تکاملی تمدنی طرح است.
دکتر تولایی ادامه داد: رویداد تلخی مثل «جنگ بوسنی و هرزگوین» که در آن طی اقدامی جنایتکارانه نزدیک به هشت هزار نفر از بوسنیایی‌ها و کروات‌ها به صورت گروه‌های دسته‌جمعی دفن شدند یا کشته‌شدگانی که در جنگ ویتنام و جنگ‌های جهانی جان خود را از دست دادند، سبب ایجاد پروژه‌هایی شد که همچنان در دنیا در حال انجام است و سبب رشد و توسعه علمی می‌شود و به افزایش دقت در کار و پاسخگویی به بخش‌های مجهول در تاریخ انجامیده است.
رئیس «مرکز تحقیقات ژنتیک نور» با بیان این‌که در جریان حادثه انفجار 11 سپتامبر به انجام این پروژه‌ها علاقه‌مند شده است، افزود: در آن اتفاق، نزدیک به 5هزار نفر متلاشی یا کشته شدند و من مسیر کاری‌ام را به این موضوع تغییر دادم. حلال مشکلاتی که در نتیجه انواع حوادثِ منجر به از بین رفتن ساختار فیزیکی بدن می‌شود، بررسی ژنتیکی است.
