تحليل GIS جغرافياي شهيدان جنگ و دفاع مقدس

در حاليكه از آغاز قرن ١٩ تا سال ١٩٩٠م، روسيه ي تزاري و جانشين آن اتحاد جماهير شوروي سوسياليستي تهديدگران استراتژيك ايران بودند، از سال ١٩٦٠ ميلادي به اين سو، كانون تهديد ملموس و واقعيِ بيروني ايران، عراق بوده است. روابط دو كشور از اين زمان تا سال ١٩٧٥ ميلادي تيره و متشنج بود و پس از آرامش كوتاه مدتِ پنج ساله اي كه ناشي از قرار داد ١٩٧٥ الجزيره بود، در نهايت دو كشور وارد طولاني ترين تجربه ي جنگي قرن بيستم پس از جنگ ويتنام شدند؛ بنابراين براي نخستين بار در سده ي بيستم بود كه ايران توانست جنگي ٩٥ ماهه را تحمل كند. مهمتر اين كه براي نخستين بار در سرنوشت جنگي كه به وي تحميل شده بود، نقش فعال و حتي محوري داشت. اين نقش آفريني بيش از آنكه نتيجه ي سازمان دهي دقيق نيروها يا بكارگيري سلاح و فناوري مدرن باشد، همانگونه كه مفسران غربي نيز بارها تكرار كرده اند، نتيجه ي استفاده از امواج انساني بود. پراكنش جغرافيايي شهيدان جنگ، حاكي از آن است كه تقريباً تمام مردم ايران كار دفاع را به عنوان مسوؤليتي حياتي و سرنوشت ساز پذيرفته اند.
اين پژوهش در صدد برآمده است تا با استفاده از روش توصيفي – تحليلي و همچنين با استفاده از داده ها و آمارهاي مستند، ضمن تحليل GIS جغرافياي شهيدان جنگ و دفاع مقدس، چشم اندازي از جغرافياي ايثار و شهادت در طول ٨ سال جنگ و دفاع مقدس را به تصوير كشد.

1- روش بررسي
روش اساسي در اين تحقيق، روش تحليلي – آماري است كه با استفاده از نرم افزار GIS و Excel انجام شده است؛ اما به علت اينكه تحقيق حاضر از ماهيت نظري نيز برخوردار است از روش توصيفي – تحليلي نيز استفاده شده است.

2- مقدمه
جنگ تحميلي عراق عليه جمهوري اسلامي ايران، بي گمان به عنوان بزرگترين رويداد منطقه اي و به عنوان طولاني ترين جنگي است كه ميان دو كشور جهان سوم پس از جنگ جهاني دوم، طي يك دهه توانست نظر همگان را، از افكار عمومي ملت ها گرفته تا سياستمداران و سياست سازان بين المللي در كشورهاي مختلف به خود معطوف سازد. جنگي كه به شكلي بي سابقه و در حجم و ابعادي متفاوت با نمونه هاي مشابه آن و دامنه هاي تأثير شگرف بر صلح و امنيت منطقه اي و بين المللي، نزديك به يك دهه، همه ي اذهان را متوجه خود ساخت (زمزمي، 1368: ص1)(مقدمه).
در اين جنگ، جوهره ي اسلام مبارز تبلور يافت و خوداتكايي و عدم اعتنا به قطب هاي قدرت در پيشبرد جامعه تحقق عيني يافت. در فاصله ي چند روز پس از حمله ي نظامي عراق، اكثريت قريب به اتفاق گروههاي سياسي كشور طي اعلاميه ها و اطلاعيه هاي گوناگون هواداران خويش و عموم مردم را به مقاومت در برابر اين تهاجم فراخواندند و تمامي آنها اعم از چپ و راست و مذهبي و غيرمذهبي در اين كه مقابله در برابر مهاجم را وظيفه اي مقدس اعلام كنند، كوتاهي نكردند (سازمند، 1384: 65) و مردم معتقد و ديندار ايران زمين از گوشه و كنار و عاري از رنگ مذهبي، قوميتي، و زباني و ... براي ايثار و جان فشاني و دفاع از مرزوبوم خود جهاد و مبارزه را لبيك گفتند و پس از 94 ماه مقاومت و پايداري در مقابل تجاوز و تعدي زورگويان زمان، سرافرازانه و پيروزمندانه، اسطوره ي مقاومت و استواري را براي عموم ملل جهان به نمايش گذاشتند.
اين مقاله در صدد آن است تا با تحليلي آماري و با استفاده از نرم افزار GIS چشم اندازي از پراكنش جغرافيايي شهيدان، ايثار و شهادت را به تصوير كشد. از پژوهش حاضر چنين بر مي آيد كه عموم ملت ايران در هر نقطه اي از اين مرزوبوم با اتكا به هويت ملي و ايمان قلبي و دفاع از سرزمين و ناموس كشور، براي دفاع از آرمان هاي مقدس اسلام و كشور در ميدان هاي نبرد، حضور پيدا كرده اند.

3- نگاهي اجمالي به جنگ و دفاع مقدس
ترديدي نيست كه سرشت پاك و فطرت اصيل آدمي ميل به سوي صلح و آرامش دارد و همزيستي و همكاري با ديگران را در محيطي امن و سرشار از اعتماد، بر دشمني و عداوت و خشونت و خونريزي ترجيح مي دهد. در ادبيات و فرهنگ تقريباً تمامي مردم جهان، جنگ و خونريزي و قتل و غارت، از جمله مخوفترين و پليدترين بلاياي ممكن و در رديف زلزله، سيل و طاعون محسوب شده است (اداره كل امور حقوقي وزارت امور خارجه، ١٣٦٧: 1).
بنابراين جنگ به عنوان يكي از مصيبت هايي است كه در برخي موارد به صورت غير ارادي بر يك كشور تحميل مي شود و خسارات و صدمات مالي، جاني و رواني جبران ناپذيري را بر ملت تحميل مي كند كه در بسياري از مواقع بايد نسل ها بگذرد تا تبعات و پيامدهاي آن تا حدودي رو به فراموشي رود. در ٣١ شهريور سال ١٣٥٩ (٢٢ سپتامبر ١٩٨٠ميلادي)، ارتش عراق هجوم وسيع و از پيش سازماندهي شده اي را به داخل خاك جمهوري اسلامي ايران آغاز كرد. هجومي كه منجر به يكي از طولاني ترين، خونبارترين و ويرانگرترين جنگ هاي دنيا پس از پايان جنگ جهاني دوم و همچنين يكي از دردناكترين، غم انگيزترين و در عين حال افتخارآميزترين حماسه هاي تاريخ ميهن اسلامي گرديد (ولايتي، ١٣٧٦: ٦٣). تجاوز ارتش عراق به ايران با استعداد ٤٨ يگان سازماندهي شده در قالب تيپ ها و لشكرهاي زرهي، مكانيزه و پياده، با برخورداري از پشتيباني ٨٠٠ قبضه توپ، ٥٤٠ دستگاه تانك و نفربر، ٤٠٠ قبضه توپ ضدهوايي، ٣٦٦ فروند هواپيما و ٤٠٠ فروند هلي كوپتر صورت گرفت. مقصود رهبران عراق از تجاوز اين بود كه با شكست نظامي ايران اهداف خود مبني بر لغو قرارداد ١٩٧٥، تجزيه ي استان خوزستان و در نهايت براندازي نظام جمهوري اسلامي را تأمين نمايند (دروديان، بي تا: ٣٠)
هنگامي كه رژيم بعث عراق آتش جنگ خانمانسوز تحميلي عليه ايران اسلامي را برافروخت، سردمداران رژيم بعث قصد خود را براي سرنگوني نظام جمهوري اسلامي ايران و سركوب كردن انقلاب اسلامي پنهان ننموده و با بي پروايي عهدنامه ي ١٩٧٥ فيمابين دو كشور (مربوط به مرز دولتي و حسن همجواري) را در برابر دوربين هاي تلويزيون پاره كردند (اداره كل امور حقوقي وزارت امور خارجه، ١٣٦٧: ٢).
پس اگر شروع جنگ از جانب رژيم بعثي عراق به دليل وقوع انقلاب در ايران و فقدان توان نظامي جمهوري اسلامي ايران براي بازدارندگي دشمن بوده است، پس چه عامل يا سلسله عواملي منجر به ناكامي و عدم تحقق اهداف دشمن پس از تجاوز به ايران شد؟ جواب اين سوال در جريان تحقيق با بررسي و تحليل آمار و ارقام مربوط به شهيدان جنگ و دفاع مقدس روشن مي شود.
بنابراين با گذشت ٢٦ سال از آغاز جنگ و ١٨ سال از اتمام آن، بررسي ابعاد حقوقي، سياسي، نظامي و اقتصادي جنگ همچنان ادامه دارد. جنگ ايران و عراق با مشخصه ي طولاني ترين و پرهزينه ترين درگيري نظامي در تاريخ معاصر منطقه ي خاورميانه كه دو قدرت جهاني و هم پيمانانشان در دوران جنگ سرد در حمايت از يك طرف جنگ اتفاق نظر داشته اند و مهمتر از همه عدم حل و فصل نهايي آن با برقراري صلح ميان دو كشور ايران و عراق و بسياري مسائل ديگر، سبب شده است كه علت، نحوه و خاتمه ي جنگ تا سالهايي مديد همچنان مورد بحث و بررسي قرار گيرد. شكل گيري زمينه ها و مجموعه عواملي كه امكان وقوع جنگ را فراهم ساخت، به دليل ابعاد و نتايج نظامي، سياسي و حقوقي آن، همواره به عنوان يكي از جدي ترين مباحثي بوده است كه از زمان وقوع جنگ و پس از آن مورد بحث و بررسي قرار داشته و خواهد داشت. (دروديان، بي تا: ١٤)

4- پراكنش جغرافيايي شهيدان
پراكنش جغرافيايي شهيدان جنگ و دفاع مقدس، كل فضا هاي استاني كشور را در بر مي گيرد و اين امر بيانگر نقش فعال اقوام مختلف در امر دفاع و مبارزه براي صيانت از تماميت ارضي و بقاء ملي است.
همانطوريكه در در نقشه و نمودار شماره ي يك مشاهده مي شود، ميزان تراكم جغرافيايي شهيدان جنگ و دفاع مقدس را نشان مي دهد كه استان تهران با بيشترين تراكم و استان هاي جنوبي، جنوب غربي و جنوب شرقي شامل استان هاي خراسان جنوبي، سيستان و بلوچستان، هرمزگان، بوشهر و كهكيلويه و بوير احمد كمترين تراكم شهيدان را در خود جاي داده اند.

٤-١- نكات مربوط به پراكنش جغرافيايي شهيدان جنگ و دفاع مقدس
نقشه و نمودار پراكنش جغرافيايي جنگ و دفاع مقدس (نقشه و نمودار١-) نشان دهنده ي بيشترين تعداد و درصد شهيدان در استان هاي تهران، اصفهان، خراسان رضوي، فارس و خوزستان است كه اين امر از يك طرف به علت جمعيت بيشتر آنها در مقايسه با بقيه استان ها، و از طرف ديگر اعتقادات ملي و مذهبي آنهاست. چون اين استان ها به جز استان خوزستان، تا حدودي نسبت به منطقه ي جنگي، در فاصله ي دورتري قرار داشتند و از طرف ديگر بيشتر در معرض هجوم هواپيماها و موشك هاي دوربرد دشمن قرار داشتند.
كل استان هاي كشور به لحاظ تعداد و درصد شهيداني كه در جنگ و دفاع مقدس تقديم انقلاب كرده اند به سه گروه پايين تر از حد متوسط، متوسط و بالاتر از حد متوسط تقسيم شده اند كه در گروه اول فقط استان تهران قرار گرفته است كه حدود 40086 شهيد داشته كه اين ميزان حدود 300/17 درصد از كل شهيدان كشور را شامل مي شود. به نظر مي آيد عواملي چون: تهران به عنوان مركز ثقل سياسي – اداري و اقتصادي كشور، مركز فرماندهي و هدايت جنگ و عمليات نظامي و به تبع آن اهميت استراتژيك و قرار گرفتن در معرض هواپيماها و موشك هاي دوربرد دشمن، جمعيت بيشتر و تا حدودي اعتقادات ملي و مذهبي باعث شده است تا استان تهران بيشترين ميزان شهيدان كشور را در برگيرد.
در گروه دوم (متوسط)، استان هاي اصفهان، خراسان رضوي، خوزستان، فارس، آذربايجان شرقي و آذربايجان غربي را شامل مي شود كه هركدام از اين ها به ترتيب، 34/10- 75/7 - 7/6 – 63/6 – 28/4 و 21/4 درصد از كل شهيدان كشور را در برمي گيرند. اين استان ها نيز با وجود دور بودن از منطقه ي جنگي، به خاطر جمعيت زياد، قرار گرفتن در معرض هواپيماها و موشك هاي دوربرد دشمن و همچنين باورها و اعتقادات ملي و مذهبي، چنين وضعيتي براي اين استان ها ايجاد شده است.
و بالاخره در گروه سوم (پايين تر از حد متوسط) بقيه استان هاي كشور قرار مي گيرند. اين نقاط كشور به دليل دوربودن از منطقه ي جنگي و به تبع آن دور بودن از تيررس هواپيماها و موشك هاي دوربرد دشمن و همچنين جمعيت كم در مقايسه با استان هاي گروه اول و دوم، باعث شده است تا تعداد و درصد شهيدان جنگ و دفاع مقدس از نظر كمّي زياد به چشم نيايد.
3- حد ميانگين درصد شهيدان در كل كشور معادل با 39/3 درصد مي باشد كه استان كرمانشاه دقيقاً با همين درصد شهيد، به عنوان استان ميانه و حد وسط كشور در نظر گرفته شده است.
4- همانطور كه در نقشه و نمودار مشاهده مي شود، اكثريت مطلق تعداد و درصد شهيدان جنگ و دفاع مقدس در نيمه ي غربي ايران مي باشد و همانطوريكه اشاره شد اين وضعيت از دو مسأله ي ذيل ناشي مي شود:
الف) دور بودن از منطقه ي جغرافيايي جنگ، كم جمعيت بودن، دور بودن از تيررس هواپيماها و موشك هاي دوربرد دشمن در قسمت نيمه ي شرقي.
ب) جمعيت زياد، اعتقادات ملي و مذهبي بالا، قرار داشتن تهران به عنوان مركز ثقل اداري – سياسي و فرماندهي و هدايت جنگ، نزديكي به منطقه جنگ نسبت به نيمه ي شرقي و قرار گرفتن در معرض تيررس هواپيماها و موشك هاي دوربرد دشمن و ... در قسمت نيمه ي غربي ايران.
5- با در نظر گرفتن دلايل مطرح شده ي موارد فوق، پراكنش استاني جغرافيايي شهيدان جنگ و دفاع مقدس به لحاظ تعداد و درصد، در مجموع در كل كشور از حالت متعادلي برخوردار است.

٥- پراكنش جغرافيايي شهيدان و يگان هاي نظامي
نمودار شماره 2- بيانگر درصد تراكم جغرافيايي شهيدان دفاع مقدس در بين يگان هاي نظامي مختلف كشور است. همانطور كه ملاحظه مي شود در بين يگان هاي نظامي كشور نيروي بسيج با 47 درصد در بين يگان هاي نظامي بيشترين سهم را در ميزان شهيدان جنگ و دفاع مقدس داشته است. درصد شهيدان بقيه ي يگان هاي نظامي نيز در نمودار واضح و آشكار است.

5-1- نكات مربوط به ميزان مشاركت يگان هاي نظامي در جنگ و دفاع مقدس
1. بالا بودن ميزان مشاركت نيروي بسيج در جنگ، به علت نيرو و جمعيت بيشتر اين يگان نسبت به بقيه يگان هاي ديگر بوده است كه ملت ايران از گوشه و كنار جهت دفاع از تماميت ارضي و آرمان هاي انقلاب، به صحنه هاي نبرد و مبارزه گسيل مي شدند.
2. يكي ديگر از دلايل بالا بودن ميزان مشاركت نيروي بسيج، وظيفه و تكليفي است كه اين نيرو در دفاع از ملت و سرزمين دارد. هرچند كه ماهيت وجودي كل نيروهاي مسلح، دفاع از آب و خاك، تماميت ارضي و بقاء ملي است و داراي افراد آموزش ديده و خبره در راستاي اين هدف متعالي است، اما در اين ميان چون نيروي بسيج به صورت داوطلبانه در امر دفاع و مبارزه حاضر مي شود، همه ي افراد در جاي جاي ايران اسلامي، به امر جهاد و دفاع به عنوان وظيفه شرعي و اسلامي و اعتقادي نگاه مي كنند و اين امر باعث مي شود از زن و مرد و پير و جوان و از همه ي اقشار مختلف جامعه، در امر دفاع مشاركت داشته باشند.
3. با توجه به ميزان تعداد نيروهاي موجود در يگان هاي مختلف نظامي، ميزان و درصد شهدا در كل يگان ها از وضعيت متعادلي برخوردار است و اين امر بيانگر مشاركت فعالانه ي همه ي يگان هاي نظامي در زمينه ي دفاع ملي و تماميت ارضي كشور مي باشد.
نمودار شماره ي 3 بيانگر اين مطلب است كه نيروها و يگان هاي نظامي 6/84 درصد از كل شهداي جنگ و دفاع مقدس را تقديم انقلاب كرده اند و اين امر به علت ماهيت اين قشر از جامعه مي باشد كه وظيفه ي دفاع از سرزمين و ملت بيشتر بر عهده ي آنها است. در اين ميان نيروي بسيج با نزديك به 39 درصد از شهيدان كل كشور آمار قابل ملاحظه اي مي باشد كه سندي بر وفاق ملي، يكدلي و همبستگي ملت ايران براي دفاع از كشور خود به صورت داوطلبانه بوده است.
نمودار شماره ي 4 بيانگر تعداد شهيدان يگان هاي نظامي و پشتيباني كشور نسبت به كل شهيدان كشور مي باشد. اين تعداد براي كل يگان هاي نظامي 185437 نفر از مجموع 219123 نفر شهيد جنگ و دفاع مقدس كشور مي باشد.

6- جغرافياي شهيدان جنگ و مشاركت اقشار اجتماعي
نمودار شماره ي 5 ، درصد شهيدان را به لحاظ وضعيت اشتغال نشان مي دهد. اين نمودار شامل نكات مهم در زمينه ي مشاركت مردمي در جنگ و دفاع هشت ساله است:
1. نمودار 5 بيانگر مشاركت اقشار مختلف ملت ايران در زمينه ي جنگ و دفاع مي باشد. اين درصد هر چند براي اقشار موجود، 34 درصد از كل شهيدان كشور را نشان مي دهد، ولي به نظر مي رسد كه برخي از اقشار مشمول يگان هاي نظامي و پشتيباني نيز بوده است. بنابراين آمار و ارقام مربوط به اقشار و مشاغل اجتماعي با آمار كلي شهيدان در تناقض مي باشد پس با احتساب كل آمار و ارقام شهيدان يگان هاي نظامي و پشتيباني كه 6/84 درصد از كل شهيدان كشور را شامل مي شود و از قطعيت بيشتري برخوردار است، بايد آمار واقعي اقشار در حدود 3/15 درصد كل شهيدان كشور باشد.
2. درصد دانش آموزان شهيد در بين اقشار مختلف جامعه، سواي از يگان هاي نظامي بيشترين درصد را نشان مي دهد كه اين درصد براي يك كشور درگير جنگ و دفاع، آمار قابل ملاحظه اي است.
3. اختصاص ميزان 14/1 درصد از كل آمار شهيدان به قشر كودك، در حاليكه همين ميزان براي مشاغل هنري، خبرنگار – عكاس – فيلمبردار ... و دانشجو و روحاني كه به ترتيب برابر با 0/06، 0/06، 32/1 و 53/1 درصد است بيانگر درصد بالاي شهيدان اين قشر جامعه است و پيام مهمي كه اين مسأله دارد اين است كه مناطق مسكوني و غير نظامي كشور بيشتر مورد هجوم و حمله هواپيماها و موشك هاي دشمن قرار گرفته اند.

٧- جغرافياي شهيدان جنگ و دفاع مقدس و جنسيت
بر اساس نمودار شماره ي 6، حدود 7/97 درصد از شهيدان جنگ و دفاع مقدس مذكر بوده اند كه اين درصد شامل 212696 نفر و 3/2 درصد يعني 6427 نفر مونث مي باشد. با توجه با آمار و ارقام مربوط به جنسيت، واضح است كه اكثريت مطلق تعداد شهيدان مونث بر اثر بمباران ها در مناطق مسكوني و غيرنظامي بوده است و اكثريت مطلق شهيدان مذكر در خط مقدم جبهه و در ميدان نبرد به شهادت رسيده اند. آمار و ارقام شهيدان مونث نسبت به شهيدان مذكر 1 به 33 است.

٨- نتيجه گيري
براساس آمار و ارقام ارائه شده و تجزيه و تحليل هاي صورت گرفته در اين تحقيق، نتايج زير قابل استنباط است:
الف) كشور جمهوري اسلامي ايران در طي هشت سال دفاع مقدس كه بعد از جنگ ويتنام طولاني ترين جنگ در قرن بيستم را تجربه كرده است، آحاد ملت ايران اسلامي به لحاظ پراكنش جغرافيايي از تمام گوشه و كنار كشور براي دفاع از ميهن و آرمان هاي انقلاب در صحنه هاي نبرد و مبارزه حاضر شده اند. بدون استثنا تمام شهرهاي ايران در امر دفاع، مشاركت داشته اند. هرچند اين مشاركت با عواملي مثل فاصله ي جغرافيايي، تعداد جمعيت، اهميت و استراتژيك بودن برخي از اين نقاط شهري مثل تهران، اصفهان، شيراز و تبريز، و ... رابطه دارد، ولي در مجموع تعداد و درصد شهيدان جنگ و دفاع مقدس با در نظر گرفتن شاخص جمعيت، فاصله، و ... در تمامي استانها و شهرستان ها از وضعيت متعادلي برخوردار است؛ بنابراين ملت ايران در طي هست سال جنگ و دفاع مقدس الگو و نمونه ي وفاق ملي، فداكاري، ايثار و گذشت و اتحاد و يكپارچگي را به نمايش گذاشته اند كه نمونه ي آن را در جاهاي ديگر كمتر مي توان سراغ گرفت.
ب) با مشاهده ي اين آمار و ارقام و همچنين مشاركت اقشار مختلف جامعه در دفاع از آب و خاك و سرزمين خود، مي بينيم كه تقريباً از تمامي اقشار جامعه از پير و جوان گرفته تا خردسال و كهنسال و زن و مرد، بازاري، روحاني، قاضي، معلم، پزشك، راننده، دانش آموز، دانشجو، استاد، هنرمند، كارگر، كارمند، كشاورز و غيره و ... در جنگ حضور داشته اند و هركدام از اين اقشار در بين شهيدان جنگ و دفاع مقدس، سهمي دارند. اين مسأله تا حدودي بيانگر همدلي، اتحاد و احساس تكليف همه ي اقشار در امر دفاع و جهاد در راه سرزمين را نشان مي دهد.
ج) نزديك به 20 درصد از شهيدان جنگ و دفاع مقدس مربوط به قشر كودك، نوجوان و جوان كشور مي باشد. اين ميزان شهيد براي يك كشور براي اين سنين آمار بسيار زيادي است. با مشاهده ي اين ارقام، صدمات و خسارت هاي جبران ناپذير يك جنگ هشت ساله كه بر ايران اسلامي از طرف استكبار جهاني به سركردگي صدام تحميل شد، بيشتر خودنمايي مي كند.
د) جغرافي دانان سياسي، جامعه شناسان و علماي اهل سياست براي اينكه روحيه ي همگرايي و وفاق ملي يك ملت را نشان دهند، بر يك سري از شاخص ها تأكيد مي كنند كه يكي از آنها ميزان وفاداري به دولت خود و آرمانها و انديشه هاي نطام است. در طي هشت سال جنگ و دفاع، ملت ايران با حضور گسترده از تمامي نقاط كشور و اقشار مختلف جامعه، اين خصيصه را به نحو مطلوبي به نمايش گذاشتند كه اين مسأله براي دولتمردان و مسؤولين جمهوري اسلامي، يك غنيمت تجربي نادر جهت طراحي استراتژي هاي سياست داخلي، خارجي، امنيتي، دفاعي و ... محسوب مي شود، تا جهت رسيدن به آرمان هاي مقدس جمهوري اسلامي و ملت ايران بر روي آن حساب باز كنند.
ح) سرزمين به عنوان بستري براي شكل گيري انواع مؤلفه هاي هويت، از جمله هويت سرزميني، تاريخي، زباني، مذهبي و ... كه در مجموع هويت ملي يك ملت را شكل مي دهند نقش به سزايي دارد. ايران زمين، در طول تاريخ حيات ايران بنيادي ترين عامل و اشتراك و انسجام ايرانيان از هر قوم و مذهبي بوده است. جنگ و دفاع هشت ساله حاوي اين پيام است كه ايرانيان در پرتو اين مفهوم در عين تفاوت هاي زباني، مذهبي و قوميتي و ... با هم متحد و يكپارچه هستند و در مقابل بيگانگان به عنوان يك هويت واحد عمل كرده اند.

منابع و مأخذ
1. اداره كل حقوقي وزارت امور خارجه جلد دوم، تحليلي بر جنگ تحميلي رژيم عراق عليه جمهوري اسلامي ايران. (1367). تهران: دفتر مطالعات سياسي و بين المللي.
2. مركز آمار و فناوري اطلاعات بنياد شهيد و امور ايثارگران، مهر ماه 1385
3. تراب زمزمي، عبدالمجيد. جنگ ايران و عراق. (1368). ترجمه مژگان نژند، تهران: نشر سفير.
4. دروديان، محمد. سيري در جنگ ايران و عراق جلد ششم آغاز تا پايان (سالنامه تحليلي). [بي تا]. تهران: مركز مطالعات و تحقيقات جنگ.
5. سازمند، بهاره. تحليل سازه انگارانه از هويت ملي در دوران جنگ تحميلي. (1384). فصلنامه ي مطالعات ملي، سال ششم. شماره 2.
6. كريمي پور، يدالله. ايران و همسايگان (منابع تنش و تهديد). (1379). تهران: جهاد دانشگاهي دانشگاه تربيت معلم.
7. كامران، حسن و كريمي پور، يدالله. تحليل آماري از شهيدان جنگ؛ فصلنامه تحقيقات جغرافيايي. (1380 و 1381). سال شانزدهم. شماره 4 و سال هفدهم. شماره 1، مشهد: پژوهشكده امير كبير.
8. ولايتي، عل اكبر. تاريخ سياسي جنگ تحميلي عراق عليه جمهوري اسلامي ايران. (١٣٧٦). تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامي.

ارسالي از دفتر مطالعات و تحقيقات بنياد شهيد و امور ايثارگران استان فارس

نويسندگان: ضا حسين پور پويان دانشجوي دوره دكتراي جغرافياي سياسي دانشگاه تربيت مدرس
علي ولي قلي زاده دانشجوي كارشناسي ارشد جغرافياي دانشگاه تربيت مدرس