آیا دستان نویسندگان دفاع مقدس خالی است؟

اما نکته مهم این است که اگر آثار باکیفیتی در حوزه دفاع مقدس چاپ شود که در شرایط برابر رقابتی با سایر آثار در ویترین کتاب‌فروشی‌ها قرار گیرد، به‌طور حتم جایگاه چنین آثاری به‌طور دقیق مشخص خواهد شد، بنابراین نگاه تولیدکنندگان چنین کتاب‌هایی به جذب مخاطب از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در این خصوص هم رفتار کانون‌هایی مانند ارتش و سایر نیروهای مسلح که به‌طور مستقیم با پدیده جنگ ایران و عراق درگیر بودند و هم‌چنین نگاه نویسندگان این حوزه و چگونگی عملکرد آن‌ها و حتی خانواده‌ها و اطرافیان شهدای جنگ تحمیلی در تولید آثار در ژانر دفاع مقدس از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

سخت کردن کار توسط منتقدان
سید حمید رهنما، ویراستار و فعال در حوزه تدوین کتاب‌های دفاع مقدس که مدت پنج سال است با انتشارات سوره سبز همکاری می‌کند و به نویسندگان این حوزه مشاوره می‌دهد، درباره آسیب‌هایی که کتاب‌های دفاع مقدس در جذب مخاطب هدف دارند،  این‌طور می‌گوید: صحبت کردن در این زمینه ساده نیست، البته موافقم که آسیب‌هایی داریم. یک عامل در این رابطه به طرح بحثی از سوی منتقدان نگارش کتاب‌های دفاع مقدس بازمی‌گردد. منتقدانی که می‌گویند بعد از گذشت سی‌ویک سال از پایان جنگ لزومی ندارد که به جنگ پرداخته شود، چراکه دیگر حرفی برای گفتن باقی نمانده است.

ویراستار مجموعه هشت‌جلدی «روایت عشق» ادامه می‌دهد: طرح این بحث که تا کی می‌خواهیم به موضوع دفاع مقدس بپردازیم، کار نویسندگان این حوزه را سخت کرده است و این را به‌عنوان یک نویسنده که هجده سال است در این حوزه قلم می‌زنم احساس می‌کنم.

رهنما سپس اشاره می‌کند که یکی از دلایل سختی کار در حوزه دفاع مقدس در دسترس نبودن منابع کافی برای نگارش کتاب‌های مؤثر است. او در این باره می‌گوید: کافی نبودن منابع دلایل مختلفی دارد که باید موردتوجه متولیان و کارگزارانی قرار گیرد که برای تولید آثار مطلوب در حوزه دفاع مقدس مسئولیتی دارند.

وی در پاسخ به این سؤال که مجموعه ارتش جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان یکی از کانون‌های مؤثر در دفاع مقدس آیا منابع مناسب در اختیار نویسندگان قرار می‌دهد، این‌طور صحبت می‌کند: بله؛ ارتش منابعی را به چاپ رسانده و قابل‌دسترس است. البته ماهیت مسائل نظامی و امنیتی یک سری احتیاط‌هایی را می‌طلبد. بنابراین انتظار درستی نیست که منابع نظامی به شکل رهاشده منتشر شوند و یا در اختیار هر فردی قرار گیرد. اما در کل ارتش اطلاعیه‌ها و منابعی را چاپ می‌کنم. هرچند در این بخش هم یک مشکل اساسی خارج نشدن بعضی اسناد از حالت طبقه‌بندی‌شده است.

این ویراستار کتاب‌های دفاع مقدس بابیان اینکه دست نویسندگان آثار مرتبط با دفاع مقدس به لحاظ دسترسی به موضوعات جدید خالی است، ادامه می‌دهد: مقام معظم رهبری توصیه‌ای کارشناسانه می‌کنند مبنی بر اینکه در مورد جنگ هنوز کار برای انجام شدن وجود دارد و می‌خواهند نویسندگان این حوزه فعال باشند که این هم نشان می‌دهد برخلاف دیدگاه منتقدان نگارش کتاب‌های دفاع مقدس جای کار وجود دارد.
 
نیاز دائمی نویسندگان به آموزش
وی سپس ادامه می‌دهد: در میان نویسندگان دفاع مقدس اعم از روایت گران، مستند نگاران و ... افراد توانمندی هستند، اما این به معنای بی‌نیازی از آموزش و کسب مهارت‌های جدید نیست. همه فعالان این حوزه حتی ویراستاران نیاز به آموزش دارند. یک بحث مهم درباره کتاب‌های دفاع مقدس نیاز به پذیرش قالب‌های جدید همچون روایت و رمان مستند گونه است که هنوز نویسندگان و برخی ناشران چنین سبک‌هایی را قبول نکردند. چراکه دیدگاه‌های سنتی دارند که امکان ظهور ژانر جدید را نمی‌دهند.
 
باید شهید را چندبعدی دید
سمانه خاک‌بازان، نویسنده کتاب «سفیر ثامن» که پیش‌تر هم آثاری در حوزه دفاع مقدس با ناشرانی همچون موسسه روایت فتح منتشر کرده، آسیب‌شناسی کتاب‌های دفاع مقدس در حوزه جذب مخاطب را در وهله اول به نویسندگان مرتبط می‌داند که درگذشته به دنبال بزرگنمایی کردن شخصیت‌های داستان بودند به‌طوری‌که خواننده نمی‌توانست به‌راحتی انس بگیرد.

وی درباره چگونگی شخصیت‌پردازی در کتاب‌های دفاع مقدس درگذشته می‌گوید: بسیاری از آثار در مورد شهید به تمام زوایا نمی‌پرداخت، اما اکنون این قضیه تفاوت پیداکرده و تلاش می‌کنیم تمام زوایای شخصیتی شهید را بیان کنیم. از لحظات مختلف زندگی‌شان و احساساتی که داشتند همچون غم‌ها و شادی‌های‌شان و یا حضور آن‌ها در مهمانی‌ها؛ حتی ابعاد مختلف شخصیتی شهید که شامل بعد مثبت و منفی می‌شده است.

نویسنده کتاب‌های «شاهرگی برای حریم» ادامه می‌دهد: هر شهید یک ویژگی خاص داشته است که برگزیده‌شده و اگر قرار باشد در پرداختن به زندگی او بعدی که به خاطر آن برگزیده‌شده است فقط موردتوجه قرار گیرد، مخاطب فکر می‌کنم داریم در مورد آن شخصیت اغراق می‌کنیم. درصورتی‌که اگر همه ابعاد خاص یک شهید مطرح شود ویژگی خاصی شهید در خود اثر مشخص و برجسته می‌شود. به‌عنوان‌مثال در موقعیتی که یک نفر می‌تواند خشمگین شود اگر شهیدی صبوری کرده است یا درجایی که با دوستانش همراهی می‌کند و خوش‌اخلاقی وی می‌تواند موردتوجه قرار گیرد.

وی درباره اینکه آیا انتشار داستان‌های دفاع مقدس با ویژگی‌هایی جدیدی که مورداشاره قراردادید با مقاومتی از سوی نهادهای متولی همراه است، این‌طور پاسخ می‌دهد: در ابتدا چنین مقاومتی بود، اما از این‌طرف هم سماجت‌هایی از سوی فعالان و نویسندگان آثار دفاع مقدس صورت گرفت. وقتی کتاب‌هایی با ویژگی‌های جدید به چاپ رسید و مورد تجدید چاپ قرار گرفت مسئولان متوجه شدند که مخاطبان از آثاری که به شکل جامع به شخصیت‌های دفاع مقدس می‌پردازد به درک بهتری رسیده‌اند و انس بیشتری گرفته‌اند.
 
شهیدی که رفتارهای عجیبی داشت
خاک‌بازان در مورد تجربه‌اش از نگارش زندگی‌نامه سید مهدی موسوی که جوان‌ترین شهید مدافع حرم است و در قالب کتاب «بیست سال و سه روز» منتشرشده این‌طور توضیح می‌دهد: این شهید قبل از اعزام به سوریه یقه پیراهن خود را باز می‌گذاشت و «فر مژه» هم استفاده می‌کرد، اما به سوریه رفت و در جنگ شرکت کرد. امروز وقتی داستان زندگی وی به‌طور کامل منتشر شد دیدیم که جوان‌ها و نوجوانان زیادی سراغ کتاب وی رفتند و این کتاب دیده‌شده است.

این نویسنده کتاب‌های دفاع مقدس یکی از خلاءها برای منتشر نشدن آثاری جامع درباره شخصیت‌های شهید را خانواده‌های آن‌ها دانست و این‌طور توضیح داد: مشکلی که در برخورد با خانواده‌ها داریم این است که آن‌ها خاطرات را به شکل کامل بیان نمی‌کنند و دوست دارند یک تصویر آرمان‌گرایانه از شهیدشان ارائه دهند. در مواردی حتی با ناراحتی‌هایی مواجه می‌شویم. البته تلاش ما بر این است که با افراد بیشتری در مورد شهیدان صحبت کنیم که حیطه وسیع‌تری را شامل شود تا درنهایت بتوانیم به ارزیابی کامل‌تری در مورد شخصتی شهید برسیم.

خاک‌بازان در پایان یکی دیگر از مشکلات انتشار کتاب‌های دفاع مقدس را فاصله زمانی میان وقوع شهادت برخی از مدافعان حرم و انتشار کتاب درباره آن‌ها دانست که از تازگی و اثرگذاری کتاب بر مخاطب می‌کاهد.
 
ارتش راضی از آثار حوزه دفاع مقدس؟
سرهنگ ستاد محمد نیایش، سرپرست سازمان ایثارگران ارتش معتقد است ارتش در حوزه تولید آثار مرتبط با دفاع مقدس موفق است. او با بیان اینکه 200 عنوان کتاب در انتشارات سوره سبز درباره دفاع مقدس و شخصیت‌های آن به چاپ رسیده است، می‌گوید: اداره تبلیغات دفاعی ارتش فعالیت خوبی در تولید چنین آثاری دارد و کتاب‌ها بعد از انتشار توسط یگان‌ها به نظامیان و خانواده‌های‌شان می‌رسد.

وی در پاسخ به این سؤال ایبنا که آیا قبول دارد کتاب‌های حوزه دفاع مقدس اغلب به دست خانواده‌ها و افراد مرتبط با جنگ می‌رسد و طیف وسیعی از جامعه را در بر‌نمی‌گیرد و در جذب مخاطب ناموفق است، این‌طور توضیح می‌دهد: ارتش کتاب‌هایی را که چاپ می‌کند در نمایشگاه مختلفی عرضه می‌کند و در تهران 15 منطقه برای ارائه این کتاب‌ها وجود دارد. ضمن اینکه مدارس هم برای شرکت در این نمایشگاه‌ها حضور پیدا می‌کنند و استقبال خوبی می‌شود.

نیایش بابیان اینکه تهیه کتاب درباره دفاع مقدس به علاقه مخاطب هم‌بستگی دارد، یکی دیگر از کارهایی را که در نمایشگاه‌های کتاب‌های دفاع مقدس ارتش صورت می‌گیرد، دفترچه‌هایی برای دریافت بازخورد مخاطبان عنوان کرد که بعد از تکمیل توسط کارشناسان بررسی می‌شود تا در تدوین آثار بعدی موردتوجه قرار گیرد.
 
عکس و فیلم‌های کم از رشادت رزمندگان
محسن صادق نیا، مدیرمسئول انتشارات سوره سبز هم که در چاپ و انتشار کتاب‌های حوزه دفاع مقدس با محوریت ارتش فعالیت می‌کند یکی از دلایل کم بودن استقبال از چاپ کتاب‌های حوزه دفاع مقدس توسط ناشران را سختی‌های کار در این بخش عنوان می‌کند و این‌طور توضیح می‌دهد: ارتش نسبت به سایر سازمان مسائل حفاظتی و امنیتی را در سطح بالا رعایت می‌کنم، از سویی باوجود رشادت‌های زیاد رزمندگان در جنگ فیلم و عکس به‌اندازه کافی تهیه نشده است.

وی در مصاحبه با خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) می‌افزاید: امروز اگر بخواهیم کتابی از شخصیت‌های دفاع مقدس وابسته به ارتش چاپ کنیم باید سلسله‌مراتبی را رعایت کنیم که ضمن موافق بودن با قوانین آن به دلیل گسترده نبودن ساختار فرهنگی ارتش کار کردن در این حوزه را با سختی‌هایی همراه می‌کند. درواقع ارتش تمایل دارد به حفظ وظیفه ذاتی خودش مبنی بر حفظ تمامیت ارضی و امنیت کشور بپردازد و در موارد دیگر کمتر ورود پیدا می‌کند و همین موجب می‌شود ناشران و نویسندگان کمتر به این حوزه ورود پیدا کنند.
 
بنابراین در ارتش نسبت به سایر سازمان‌ها مسائل حفاظتی و امنیتی در سطح بالا رعایت می‌شود. در زمان جنگ رشادت زیاد بود اما فیلم و عکس به‌اندازه کافی تهیه نشد. امروز اگر بخواهیم کتاب چاپ شود باید سلسله‌مراتب ارتش رعایت شود و ماه هم موافق هستیم. اما چون کمتر پرداخته‌شده و ارتش ساختار فرهنگی گسترده اداره و ارتش ترجیح می‌دهد به حفظ وظیفه خودش که حفظ تمامیت ارضی بپردازد و وظیفه امنیت کشور بپردازد و در موارد دیگر کمتر ورود می‌کنم و ناشران و نویسندگان کمتر به فعالیت در این حوزه بپردازند.